Het einde van het jaar, het begin van een schuld

Voor een grote groep mensen zijn de decemberdagen niet zo feestelijk. Zij hebben te weinig geld om rond te komen. Te hoge schulden om geen stress te hebben. Geen cadeautjes of luxe diners. En hopen dat deze dure maand weer snel voorbij is.

In onze verzorgingsstaat doen we veel om mensen financieel te helpen. Juist in deze tijd van inflatie en een onbetaalbare energierekening heeft het kabinet daarvoor miljarden uitgetrokken. Onze complexe samenleving maakt het lastig om de mensen die dit het hardste nodig hebben ook echt te bereiken. Toch doen de Belastingdienst en de dienst Toeslagen hun uiterste best om de omslag te maken naar het hanteren van de menselijk maat, om mensen te informeren én om mensen bij te staan wanneer dat nodig is.

Dat is niet eenvoudig merk ik als ik met sociaal raadslieden praat en met de mensen die bij hen om hulp komen vragen. Zo is het heel goed dat de Belastingdienst brieven stuurt met de boodschap ‘laat geen geld liggen’. Veel mensen die bang zijn om fouten te maken in belastingformulieren of de digitale weg niet begrijpen, komen na zo’n brief soms toch langs om alsnog aangifte te doen. Dat kan hen soms duizenden euro’s opleveren.

Het is ook goed dat Toeslagen mensen aanzet om wijzigingen in het inkomen of andere omstandigheden tijdig door te geven, want anders bestaat het risico op hoge terugvorderingen van toeslagen een jaar later. Voor sociaal raadslieden ontstaat dan wel een moreel probleem. Een wijziging doorgeven in oktober kan erin resulteren dat de nieuwe berekening mensen minder of zelfs geen recht meer geeft op toeslagen, omdat het zogeheten ‘jaarrecht’ van toeslagen dan overschreden wordt. Het jaarrecht is het totale bedrag waar men dat jaar recht op heeft. Dit kan soms leiden tot situaties waarin mensen in twee dure feestmaanden aan het einde van het jaar honderden euro’s aan inkomen plots minder te besteden hebben. Dan toch maar wachten tot januari met doorgeven van wijzigingen? Zodat in het nieuwe jaar de terugvorderingen kunnen worden uitgesmeerd over een langere periode? Stress nu, tijdens het Kerstfeest, of iets minder stress in het nieuwe jaar?

Die laatste optie betekent wel dat sommige mensen het nieuwe jaar mogelijk met een schuld beginnen. En we weten dat de overheid de belangrijkste schuldeiser is, de grootste veroorzaker van problematische schulden. Zo’n 700.000 mensen hebben volgens het CBS schulden bij de Belastingdienst, Toeslagen, CAK of CJIB. De boetes op boetes maken het vaak nog veel erger. Ook op dit terrein doet het kabinet veel. Carola Schouten heeft een fors pakket aan maatregelen genomen om schulden aan te pakken, maar ook te voorkomen. Hoe eerder we in de gaten krijgen dat mensen in de schulden komen, des te sneller kan er hulp geboden worden.

In 2021 is de gemeentelijke wet hierop aangepast. Vroegsignalering van schulden is belangrijk. Zodra mensen op de vaste lasten een betalingsachterstand krijgen (wonen, energie, water, zorgverzekering) geven deze organisaties dat direct door aan de gemeente. Die schrijft meestal eerst een brief, belt vervolgens en gaat dan op bezoek bij de mensen die financiële ondersteuning nodig lijken te hebben. De problemen niet groter laten worden dan nodig, snel hulp bieden, dat is het motto.

Maar de overheidsorganisaties doen niet mee. De schulden bij de Belastingdienst of Toeslagen worden niet doorgegeven aan de gemeente. Terwijl daar vaak de problemen ontstaan. Nu is er in de wet wel een haakje gemaakt om experimenten mogelijk te maken. Er wordt al een jaar of twee gewerkt aan een juridische grondslag voor de Belastingdienst en Toeslagen om mee te doen aan deze experimenten in enkele gemeenten.

Maar de privacy en fiscale geheimhoudingsplicht maken dit juridisch ingewikkeld. En veel belangrijker, er is een grote huiver om met het oog op betere dienstverlening aan de burger informatie onderling uit te wisselen. Als het om de aanpak van fraude gaat, als het om handhaving van wet- en regelgeving gaat, kan er veel, maar zodra het gaat om dienstverlening aan burgers is de weerstand en de angst voor fouten groot. Te groot als je het mij vraagt. Ik hoop dat het lukt om komend jaar daadwerkelijk met deze experimenten te beginnen.

Het is een bekend thema in politiek Den Haag. Bij alle debatten die er zijn over het toepassen van de menselijke maat in de dienstverlening is het gebruik van informatie en de deling daarvan tussen overheidsinstanties van groot belang. Natuurlijk, we moeten fiscale wetgeving eenvoudiger maken. We moeten het toeslagenstelsel aanpassen en het liefst afschaffen. Laten we niet vergeten dat ook bij de huidige complexe wetgeving er in de uitvoering nog veel te winnen is als we het belang van de burger voorop zetten. Natuurlijk moet de deling van informatie tussen overheidsorganisaties gebaseerd zijn op een degelijke juridische grondslag. Geen eenvoudig debat. Maar laten we hierin komend jaar stappen vooruit zetten. In deze financieel-economische onzekere tijden kan in de dienstverlening van de overheid meer worden gedaan om mensen een fijne Kerst te bieden.

Bart Snels